آیین سنتی حَشَر در اصطلاح محلی و ساده «اَشَر» (ashar) در سیستان به عنوان مصداق بارز تلاش و اتحاد جمعی مردم منطقه در مبارزه با عوامل خشن طبیعت و بهره گیری بهینه از آب از قدمتی به بلندای تاریخ این منطقه برخوردار است.
وجود زمین های حاصلخیز حاصل از آبرفتهای رودخانه هیرمند که تنها شریان حیاتی و زندگی بخش دشت اسطوره ای سیستان است سبب شده در قرون متمادی تمدن عظیم و دیرپای سیستان تشکیل و شکوفا شود.
در این میان رسوبات حمل شده توسط آب هیرمند و وزش بادهای 120 روزه که میلیونها تن گل و لای و شن و ماسه روان را با خود به همراه دارد، نظام هماهنگ و پیچیده ای برای لایروبی انهار بزرگ و کوچک از ورودی آب هیرمند در جاریکه تا نیزار هامون به نام حشر را به وجود آورده است.
در این آیین کشاورزان سیستانی در حرکتی کم نظیر هر ساله به مدت سه ماه متمادی پس از برداشت گندم در خردادماه تا ابتدای سال زراعی بعد در مهر ماه اقدام به لایروبی دستی انهار می کنند به طوری که این امر از انهار کوچک شخصی شروع و از به هم پیوستن گروهها و دسته ها به نهرهای اصلی و رودخانه ختم می شد.
مردان سخت کوش سیستانی با ذکر مقدس یا علی برزبان و تیشه های معروف پنج میخه زابلی بر دوش به امید لطف خدا قرنها با دستانی زمخت و پینه بسته با خشکسالی های خانمان سوز و سیلاب های ویرانگر و طوفانهای 120 روزه مبارزه کرده اند تا نان از عمل خویش خورند و سربلند زندگی کنند «هر که نان از عمل خویش خورد * منّت از حاتم طایی نبرد.»
مردان خستگی ناپذیر عضو اشر از بامدادان که کار لایروبی را آغاز می کنند در هنگام لایروبی به منظور افزایش نیروی کار یکی از افراد خوش صدا با صورت زیبا و بلند فریاد می زند:
این نوح نبی، کرم از علی هر کس محمدی است، غلام علی، بگو یا علی ، همه یک صدا فریاد می زنند «یاعلی!»
هر که آقایش علی یه به آواز جلی بگه یا علی
لال نگردی بلندتر بُگَکٌ یا علی. جمعیت با صدای بلندتر فریاد می زنند «یا علی!».
بارها گفت محمد که علی جان من است که به جان علی و نام محمد صلوات.....
از سمت دیگر اشر یکی دیگر از کشاورزان با صوتی زیبا می خواند:
او (آب) ور سر سنگ قلقلی می‌خوانه بلبل سر شاخ یا علی می‌خوانه.
اَگَه خسته جانی بگو یا علی اگه ناتوانی بگو یا علی
هرچند گذر زمان و تغییرات فرهنگی حاصل از پیشرفتهای فناوری باعث کم رنگ شدن نقش حشر در لایروبی انهار شده است، اما همچنان تشکیل حشر و لایروبی دستی انهار علاوه بر اشتغال موقت جوانان در سطح منطقه و جلوگیری از مهاجرت به سایر نقاط کشور برای یافتن کار باعث ایجاد نشاط و امیدواری، همبستگی و اتحاد، احیاء سنت ها و فرهنگ های کهن بومی و انگیزه در جوانان منطقه برای تلاش در راه آبادی زمینهای زراعی می شود.
لایروبی دستی انهار علاوه بر فواید اجتماعی فراوان از نظر فنی نیز برتری قابل ملاحظه ای نسبت به کار با بیل مکانیکی دارد که از جمله آنها اصلاح شیب و کاهش زبری کف کانال است که بهره وری از آب را با بالابردن راندمان انتقال آب افزایش می دهد.
کارشناس با سابقه میراث فرهنگی سیستان به خبرنگار ایرنا گفت: سیستان یا سرزمین هیرمند به دیده بسیاری از پژوهندگان تاریخ و بنیادهای تمدنی، سرزمین رازهای سر به مهر هویت ملی ایرانیان است.
علیرضا خسروی اظهار داشت: سنت هایی در میراث فرهنگی سیستان به چشم می خورد که ریشه در هزاره های کهن خرد و دانایی ایران زمین فرو برده اند، سنت اجتماعی اشر(ashar) (حشر) بازخوانی همایش بزرگ مردم سرزمین هیرمند فرمند در همدلی و همکاری برای لایروبی بستر هیرمند است.
وی ادامه داد: در این رستاخیز بزرگ بستر هیرمند بر سر مردم قسمت می شود و به گویش مردم«کارپِیم» می شود و هر گروه پیمانه و بخش خویش را باید خاکبرداری کند کار بسیار سخت و جانکاه است که هرکس به اندازه ی سهم خویش می گوید'یک سهم، دو سهم، غم'دارم.
خسروی گفت: سنت اجتماعی اشر در حوزه هیرمند از زابل تا کابل در جریان است و سنت های مشترک می توانند نقش مهمی در بازیافت پیوند های کهن و برقراری همدلی و همگرایی مردم داشته باشند.
وی یادآورشد: شیوه کار از این قرار است که هر ساله همسو با یک سنت کهن مردم بخش های چند گانه سیستان با رهبری سرداران و بزرگان همایش بزرگ چند هزار نفری را برای لایروبی هیرمند انجام می دادند که گاهی تا سه ماه به درازا می کشید.
این سنت دیرپا که نمایشی از همدلی و همراهی مردم برای آبادانی سرزمین شان بود به قول دکتر باستانی پاریزی کمتر جایی دیده شده است.
کارشناس میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سیستان اظهار داشت: سنت اَشَر کَشی از جایی که ریشه از روان خردمند، همبسته و سخت کوش مردم برگرفته است، نمادهای سه گوهر بنیادین توسعه را با خود به همراه دارد. راز برکشیدن تمدنهای بزرگ ایران زمین و آفرینش های ماندگار فرهنگی از این سه مفهوم ارجمند به دور نیست.
وی با آسیب شناسی آیین سنتی اشر کشی (حشر کشی) گفت: فرایند ماشینی شدن زندگی مردم ، خطر فراگیری ویژگیهای ماشین، بی غمی از محنت دیگران، سر در لاک خویش فرو بردن، نابودی خرد و مرگ مردم دوستی، از خود گذشتگی برای دیگران را در پی دارد.
مدیر آب و خاک و امور فنی مهندسی سازمان جهاد کشاورزی سیستان و بلوچستان نیز به خبرنگار ایرنا گفت: سالیانه به طور متوسط حدود 1.9 میلیون متر مکعب لای از انهار خارج و لایروبی می شود.
محمدحسن یادگارزایی افزود: از نیمه دوم مهر کار لایروبی انهار در منطقه سیستان آغاز و به مدت یک ماه ادامه دارد.
وی افزود: بر اساس برنامه ریزی های انجام شده 750 هزار متر مربع از انهار منطقه سیستان لایروبی می شود.
وی ادامه داد: با توجه به اینکه از اواسط آبان امسال شاهد رها سازی آب از چاه نیمه ها برای کشاورزی در منطقه سیستان هستیم لایروبی انهار می تواند زمینه استفاده حداکثری از منابع آب موجود را فراهم کند.
مدیر آب و خاک و امور فنی مهندسی سازمان جهاد کشاورزی سیستان و بلوچستان خاطر نشان کرد: کشاورزی و آبیاری در سیستان از قرن ها پیش به روش سنتی و غرق آبی انجام می شود و کشاورزان برای انتقال آب از طریق انهار سنتی هر ساله به صورت دسته جمعی اقدام به لایروبی آنها می کنند.
سنت اشر گرچه امروزه کمرنگ شده اما هنوز اجرای آن به عنوان یکی از رسوم همیاری و همراهی مردم در حل مشکلاتشان به ویژه در زمینه مصرف بهینه آب در برخی نقاط سیستان ادامه دارد و الگویی برای اتحاد و همبستگی عمومی در مقابله با بحران های طبیعی محسوب می شود.
سیستان با پنج شهرستان زابل، زهک، هیرمند، هامون و نیمروز در شمال زاهدان مرکز استان سیستان و بلوچستان واقع شده است.