آداب و رسوم ماه مبارك رمضان در ميان مردم بلوچستان همانند ديگر مراسم اين قوم تشابه بنيادي و ريشه اي با يكديگر چه در مكران (جنوب بلوچستان) و چه در سرحد (شمال بلوچستان) دارد اما اجراي اين مراسم كمابيش در مناطق مختلف بلوچستان متفاوت است.
زنان بلوچ در برگزاري آيين هاي مربوط به ماه مبارك رمضان نقش كليدي دارند و مديريت بيشتر امور در اين ماه به زنان بلوچ مربوط مي شود.
مردم بلوچ از نيمه دوم ماه شعبان، خود را براي استقبال از ماه مبارك رمضان آماده مي كنند و خانه و كاشانه خويش را غبارروبي كرده و زمينه برگزاري آداب و رسوم رايج اين قوم در ماه رمضان را فراهم مي كنند.
اكثر زنان بلوچ بويژه مادربزرگ ها قبل از آغاز ماه مبارك رمضان افزون بر تميز كردن خانه خود نظافت مساجد محله يا روستاي خود را نيز برعهده مي گيرند.
بعد از نظافت مساجد، زنان به روشن كردن مشك و دود دادن مواد خوشبويي به نام «سوچكي» و «اوددار» كه بيشتر از كشورهاي حاشيه خليج فارس يا پاكستان تهيه مي شود، مبادرت مي ورزند.
«سوچكي»تكه هاي نازكي از يك درخت بسيار خوشبو است كه معمولاً با مواد معطر ديگر آغشته شده و در ظروفي با طرح هاي محلي شيك در فروشگاهها عرضه مي شود.
مردان نيز در آماده سازي مساجد براي استقبال از ماه مبارك رمضان سهمي دارند، به اين ترتيب كه آنان قبل از آغاز اين ماه پربركت، با نصب چادر و تفكيك مكان زنان و مردان در مساجد، زمينه حضور زنان را براي بهره جستن از فضائل اين ماه فراهم مي سازند.
با آغاز ماه مبارك رمضان هر شب قبل از اذان صبح، شخص يا اشخاصي براي بيدار كردن اهالي محل با به صدا در آوردن طبل و خواندن اشعاري در اين خصوص كه از سروده هاي عاميانه منطقه است، مردم را براي صرف سحري بيدار مي كنند.
معمولاً سحرخواني توسط دو يا سه نفر انجام مي شود و آن كس كه بر طبل مي كوبد، خواننده نيز است و همراه يا همراهان وي نقش همسرايان را بازي مي كنند.
در فقه اهل تسنن هر شب به همراه نماز عشاء، نماز ۲۰ ركعتي اقامه مي شود كه به آن «تراويح»مي گويند، از منظر اهل سنت اين نماز كه ويژه ماه مبارك رمضان است، فضائل زيادي دارد و خواندن آن براي روزه داران لازم است.
نماز تراويح متشكل از ۱۰ نماز دو ركعتي است كه مردم بلوچستان بر طبق سنت ديرين خود هميشه سعي مي كنند بيست ركعت نماز تراويح را به جماعت و امامت حافظ قرآن كه هر شب يك جزء از اين كتاب مقدس را تلاوت مي كند، بجا بياورند، اقامه نماز تراويح از ۴۵ دقيقه تا يك ساعت و نيم به طول مي انجامد.
در گذشته معمولاً زنان نماز تراويح را در منزل مي خواندند اما امروزه درهاي بيشتر مساجد شهرهاي بزرگ به روي زنان نمازگذار باز است، البته زنان بلوچ در طول سال فقط يك ماه آن هم در ماه مبارك رمضان صرفاً براي اقامه نماز تراويح كه با ختم قرآن همراه است، به مساجد مي روند.
حضور زنان در مساجد شهرهاي بزرگ و روستاهاي پرجمعيت پديده اي نو ظهور است كه طي ۲۰ سال اخير شكل گرفته و هنوز در بيشتر روستاهاي بلوچستان اقامه نماز تراويح بدون حضور زنان انجام مي گيرد.
در شبهاي قدر زنان بلوچ به صورت گروهي در خانه ها و مردان در مساجد به عبادت و تلاوت قرآن مي پردازند، مردان خانواده سعي مي كنند فرزندانشان را همراه خود به مساجد ببرند تا از سخنان مولوي كه پيرامون فضيلت اين ماه مبارك و احياء و زنده داري شبهاي ليله القدر است بهره گيرند.
هر شب قبل از نماز عشاء و تراويح، مولوي مسجد در مورد فضيلت روزه و ماه مبارك رمضان به سخنراني مي پردازد.
در دهه آخر ماه مبارك رمضان و همزمان با شبهاي قدر، شخصي كه معمولاً روحاني است به نمايندگي از همه مردم هر محله، در چادري كه در گوشه اي از مسجد نصب شده، مراسم اعتكاف را برگزار مي كند و شبانه روز به تلاوت قرآن و اقامه نماز و دعا و نيايش مي پردازد كه تا شب قبل از عيد حق بيرون رفتن از مسجد را ندارد.
يك شب مانده به پايان ماه مبارك رمضان و اعتكاف، اهالي محل و نمازگذاران مبلغي پول را به عنوان هديه به فرد معتكف تقديم مي كنند.
«تباهگ»يكي از اصلي ترين غذاهاي ماه مبارك رمضان است كه در وقت سحر صرف مي شود و مخلوطي از برنج و گوشت خشك شده بوده كه بسيار خوشمزه و لذيذ است و طرفداران زيادي در ميان قوم بلوچ و حتي غير بلوچ هاي اين منطقه دارد.
آماده سازي تباهگ يك هفته تا ۱۰ روز طول مي كشد و به همين دليل، كار تهيه اين خوراك مخصوص ماه مبارك رمضان از نيمه دوم شعبان آغاز مي شود.
نحوه تهيه تباهگ بدين ترتيب است كه ابتدا قصابان ماهر گوشت را به صورت لايه هاي نازك و ورقه هاي ظريف پهن مي برند و سپس پودر انار ترش و آب ليمو و نمك را بصورت خمير در آورده و بر روي لايه هاي گوشت مي مالند و بعد از آن در فضايي باز ورقه هاي گوشت را كه به آن خمير انار ماليده شده در مجاورت تابش آفتاب بر روي بند و يا طنابي آويزان مي كنند.
براي جلوگيري از نفوذ گرد و غبار گوشت هاي آويز شده را با تور يا پارچه هاي مخصوص مي پوشانند به شكلي كه هوا و نور كافي به گوشت برسد و بعد از خشك شدن گوشت، آنها را جمع آوري كرده و در كيسه هاي پارچه اي قرار مي دهند تا در طول ماه مبارك آن را با برنج طبخ و مصرف كنند.
اين خوراك خوشمزه از قرن ها پيش در ميان مردم بلوچستان رواج داشته است، با توجه به نبود برق در آن زمان تباهگ بهترين و آسان ترين روش براي مصرف طولاني مدت گوشت به شمار مي رفته است.
از ديگر خوارك مرسوم در بلوچستان شيريني «چانگال» است كه معمولا بر سر سفره افطار گذاشته مي شود، مواد اوليه آن خرما، خمير نيمه پخته، روغن محلي حيواني و افزودني هاي معطر است.
«بت ماش»نوعي غذاست كه بيشتر در ميان افراد مسن و يا خاص طرفدار دارد، هم در ماه مبارك رمضان و هم در فصل زمستان بويژه هنگام بارش باران بر سر سفره مردمان بلوچ قرار مي گيرد.
بتّ ماش در مناطق جنوبي بلوچستان همراه با هرّام ، ترشي انبه و يا ليمو صرف مي شود، اين غذا كاملاً نرم است و از موادي مانند برنج، روغن، ماش و افزودني هاي معطر تهيه مي شود.
معمولاً كساني كه قادر به تهيه تباهگ نيستند در ماه رمضان بيشتر از غذاي پر چرپ بَّت ماش استفاده مي كنند و به خاطر نرمي بيش از حد معمول آن، هنگام سحري ميل مي شود، به عقيده مردم اين منطقه هر كس هنگام سحري 'بت ماش' بخورد در طول روز كمتر گرسنه مي شود.
نان «تيموش»در بلوچستان تهيه و پخت مي شود كه تنها به ماه رمضان اختصاص ندارد اما به علت سبكي و و هضم سريع آن در اين ماه طرفداران زيادي دارد، اين نوع نان حتي از كاغذ نيز نازك تر است و پخت آن مهارت خاصي را مي طلبد.
امروزه نان تيموش را با ظروف كاملا پهن و مخصوصي به نام 'تين يا تيگن' تهيه مي كنند، در حالي كه در گذشته پخت آن با استفاده از سنگ هاي بسيار نازك بزرگ و پهن كه در كوه هاي لايه اي منطقه بنام 'تلار' يافت مي شود، انجام مي گرفت، مواد اوليه اين نان، آرد ، نمك، آب و مقدار بسيار اندكي روغن است.
«پكوره» از مخلوط آرد نخود، آرد گندم، گشنيز، اديه هاي معطر، روغن، فلفل و سيب زميني تهيه مي شود و مردم بلوچ معمولاً سر سفره افطار از اين غذا بهره مي گيرند، دستور پخت آن از كشورهاي عربي و پاكستان گرفته شده و بدليل نبود مواد اوليه آن در روستاها بيشتر در شهرهاي بزرگ تهيه مي شود.
از ديگر خوراكهاي محلي كه مي توان آن را بر سر سفره هاي افطار مردم بلوچ يافت، حلوا شكري، حلوا شيرگي، خرما بريز، خرما شيرگي، كتوك، هارگ، انواع لبنيات محلي، نان روغني، مرباي خرما، انواع ترشي هاي مختلف مثل ترشي ليمو، ترشي انبه است.
با توجه به زمان بر بودن دوخت البسه سوزن دوزي شده بانوان بلوچ كه گاهاً حتي تا شش ماه نيز به طول مي انجامد، زنان در ماه رمضان به محض فراغت از كار منزل تا عصر به دوخت و دوز و «سوزن دوزي» لباسهاي مخصوص عيد فطر خود و فرزندانشان مشغول مي شوند.
چند روز مانده به پايان ماه مبارك رمضان شهرهاي بزرگ و مراكز خريد در بلوچستان به طور چشمگيري شلوغ مي شوند و مردم شهرهاي كوچك و روستاها براي تهيه ملزومات عيد، خود را به شهرها مي رسانند.
شهرهاي بزرگ و مراكز خريد منطقه بلوچستان در چند روز پاياني ماه مبارك رمضان چنان شلوغ مي شوند كه تردد را براي مردم و خودروها دشوار مي سازد، بيشترين كالاهايي كه در اين روزها خريداران زيادي دارد، پارچه ،لباس، كفش، حنا، شيريني و ميوه است.
در شب پاياني ماه مبارك رمضان زنان بلوچ با تهيه و آماده كردن حنا كه معمولاً حناي محلي آن منطقه است، خود را براي مراسم حنا بندان آماده مي كنند.
در اين مراسم كه شب قبل از عيد فطر برگزار مي شود، زنان و دختران با حنا نقش هاي مختلف و زيبايي را بر روي دست هاي خود مي كشند و كار بستن حنا بر دست زنان توسط فردي كه در اين زمينه مهارت خاص دارد انجام مي شود.
در نهايت ماه مبارك رمضان پايان مي يابد و مردم خود را براي روز عيد سعيد فطر آماده مي كنند، در اين روز مردان با پوشيدن لباس نو به نزديك ترين عيد گاههاي محل سكونت كه محلي براي اقامه نماز عيد است، مي روند.
حضور چشمگير كودكان به همراه پدران و نزديكان خود در عيدگاهها از نكات جالب توجه اين مراسم معنوي است اما زنان نمي توانند در نماز عيد حضور داشته باشند.
با پايان نماز عيد و خواندن دعا، نمازگزاران بويژه اقوام و خويشاوندان به صورت دسته جمعي، همديگر را در آغوش گرفته و از يكديگر طلب بخشش و حلاليت مي كنند.
مردم بلوچستان معتقدند، اگر كسي در طول سال مرتكب خطايي شده با طلبيدن حلاليت از ديگران در روز عيد فطر خداوند تمام گناهان او را مي بخشد.
بعد از اتمام حلاليت، كودكان نيز با گرفتن عيدي از بزرگترها آن روز را به خوشي مي گذرانند، اگر كسي نتوانست يكي از اقوام يا آشنايان خود را در روز اول عيد ملاقات كند، براي تبريك گويي وحلاليت طلبي تا سه روز فرصت دارد.
بعد از رفتن مردان و كودكان به عيدگاه زنان با پوشيدن لباس عيد و زيورآلات مخصوص و همچنين آماده كردن غذاهاي خوشمزه منتظر مردان مي مانند تا از آنان پذيرائي كنند و حلاليت بطلبند.
در روز عيد فطر اكثر مردم بلوچستان به ديدار از بزرگترها و بيماران مي شتابند و اگر در طول چند ماه فردي يكي از نزديكان خود را از دست بدهد مردم براي دلداري به منزل وي مي روند.